Penentangan Terhadap Kuasa Asing
Penentangan di Sabah
Pengenalan
Seperti Negeri-negeri Melayu di Tanah Melayu, Sabah juga
dijajahi oleh British melalui Kompeni Berpiagam Borneo Utara. Di bawah
pemerintahan kompeni, rakyat Sabah telah bangkit menentang kerana tindakan
pegawai kompeni yang melanggar adat mereka. Antara penentangan yang terkenal
ialah penentangan oleh Mat Salleh dan penentangan oleh Antanum.
1. Penentangan oleh Mat Salleh
Mat Salleh atau Mohammad Salleh ialah seorang pahlawan di
Sabah yang bangkit menentang pemerintahan Kompeni Berpiagam Borneo Utara di
Sabah. Mat Salleh dilahirkan di Inanam dan berketurunan Bajau-Suluk. Beliau
berkahwin dengan seorang puteri Sulu yang bernama Dayang Bandung. Beliau
merupakan pembesar di hulu Sungai Sungut dan memerintah kawasannya dengan bebas.
Pada tahun 1894, Mat Salleh telah bangkit menentang Kompeni
Berpiagam kerana kompeni campur tangan di kawasannya. Kompeni telah menyerang
dan membakar kampung Mat Salleh di Sungai Sugut apabila beliau membuat aduan
tentang pergaduhan di antara pegawai British dengan Iban. Kompeni juga telah
membina jalan raya dari jalan keretapi merentasi kawasan Ranau yang dikuasai
oleh Mat Salleh. Selain itu, kompeni juga mengenakan pelbagai cukai ke atas
rakyat dan mengerah buruh paksa.
Pada tahun 1897, Mat Salleh menyerang dan memusnahkan
pelabuhan kompeni di Pulau Gaya. Beliau kemudiannya membina sebuah kubu di
Ranau untuk meneruskan serangannya. Kompeni membalas dengan menyerang dan
memusnahkan kubu Mat Salleh di Ranau. Mat Salleh tidak dapat ditewaskan tetapi
beliau terpaksa beundur ke kawasan pedalaman.
Kompeni khuatir Mat Salleh akan menyerangnya lagi. Oleh itu,
Pengarah Urusan Kompeni iaitu William Cowie mengesyorkan supaya diadakan
perdamaian di antara kompeni dan Mat Salleh. Satu rundingan damai telah
diadakan di antara Cowie dengan Mat Salleh. Menurut rundingan damai ini:
a. Mat Salleh dibenarkan mentadbir kawasan Tambunan dengan
bebas.
b. Kompeni berjanji memberi pengampunan kepada pengikut Mat
Salleh
Kompeni telah memungkiri janjinya. Pada tahun 1897, Kompeni
telah membuat keputusan untuk mengambilalih kawasan Tambunan. Mat Salleh sangat
marah dan membina sebuah kubu di Tambunan untuk mempertahankan diri. Pada tahun
1900, pasukan kompeni telah menyerang kubu Mat Salleh di Tambunan. Mat Salleh
terbunuh dalam serangan tersebut pada bulan Februari 1900.
2. Penentangan oleh Antanum
Pada tahun 1915, seorang Murut dari kawasan pedalaman Sabah
telah bangkit menentang Kompeni Berpiagam Borneo Utara. Orang Murut bangkit
menentang kompeni kerana:
a. Mereka dilarang menebas hutan rimba untuk membuka tanah
pertanian.
b. Mereka terpaksa membina jalan raya di kawasan pedalaman
tanpa dibayar gaji.
c. Mereka percaya bahawa pembinaan jalan raya itu telah
mengusir roh nenek moyang dan menimbulkan kemarahan yang akan mengakibatkan
kemarau selama 4 tahun.
Kebangkitan orang Murut dipimpin oleh pemimpin murut yang
bernama Antanum. Pemberontakan tercetus pada tahun 1915 apabila orang Murut
menyerang dan membakar Pensiangan. Kemudian mereka menyerang Rundum tetapi
Rundum dapat diselamatkan oleh Kompeni. Oleh itu, pemberontakan ini juga
dikenali sebagai Pemberontakan Rundum.
Selepas itu, Antanum dan pengikutnya (seramai 900 orang)
telah membina sebuah kubu di Sungai Selangit. Kubu itu diserang oleh askar
kompeni. Antanum serta 400 orang pengikutnya telah terkorban. Pemberontakan
Rundum tamat selepas kematian Antanum tetapi orang Murut di kawasan pedalaman
telah berpindah ke Kalimantan kerana tidak lagi takin terhadap pemerintahan
Kompeni.
Penentangan di
Sarawak
Pengenalan
Sarawak di bawah pemerintahan Brooke telah berlaku banyak
perubahan dari segi politik, ekonomi dan social. Perubahan ini telah
menyebabkan penduduk pribumi bangun untuk menentangnya kerana perubahan ini
telah melanggar adat dan kepercayaan mereka. Antaranya ialah penentangan oleh
Syarif Masahor, Rentap dan Banting.
1. Penentangan oleh Syarif Masahor
Syarif Masahor dilantik oleh Sultan Brunei sebagai Gabenor
Sarikei di Sungai Rajang. Beliau adalah pembesar yang sangat dihormati dan
disegani oleh orang Melanau dan Iban. Walau bagaimanapun, kuasa Syarif Masahor
telah tergugat apabila James Brooke mengambilalih kawasan Sungai Rajang
daripada Sultan Brunei pada tahun 1853. James Brooke kemudian membina sebuah
kubu di Kanowit di Sungai Rajang.
Tindakan Brooke telah mencabar kewibawaan Syarif Masahor
sebagai pembesar di Sungai Rajang. Syarif Masahor telah berpakat dengan Dato’
Patinggi Abdul Gapur di Kuching untuk menyerang kubu Brooke di Kanowit dan
mengusirnya keluar dari Sarawak. Tentera bersekutu Syarif Masahor dan Dato’
Patinggi Abdul Gapur telah menyerang kubu Kanowit dan membunuh 2 orang pegawai
Inggeris, iaitu Charles Fox dan Henry Steel.
Pada tahun 1860, angkatan perang Syarif Masahor telah
menyerang Kuching tetapi dapat dipatahkan oleh pasukan tentera Brooke di bawah
pimpinan Charles Brooke. Syarif Masahor dapat menyelamatkan diri dan berlindung
di Brunei. Namun James Brooke telah memaksa Sultan Brunei supaya Syarif Masahor
dibuang negeri ke Singapura.
Dengan itu, Syarif Masahor dihantar ke Singapura dan
meninggal dunia di situ pada tahun 1890. Dato’ Patinggi Abdul Gapur cuba
menyerang Kuching dari Pontianak tetapi beliau ditahan oleh Belanda dan
dipenjarakan di Betawi.
2. Penentangan oleh Rentap
Rentap ialah seorang pahlawan Iban yang bangkit menentang
pemerintahan James Brooke di Sarawak. Rentap ialah ketua orang Iban yang sangat
berpengaruh di hulu Sungai Sekrang. Beliau digelar “Raja Darat”. Nama sebenar
beliau ialah Libau.
Rentap tidak suka kemaraan kuasa Brooke ke kawasan orang
Iban. Pada tahun 1853, Rentap menyerang kubu James Brooke di Sungai Sekrang dan
membunuh seorang pegawai Brooke yang bernama Alan Lee. Kemudian Rentap meminta
sebuah kubu yang kuat di Bukit Sadok di hulu Sekrang. Kubu itu dilengkapkan
dengan meriam besi yang besar yang telah dirampas dari Pontianak, Kalimantan.
Kubu di Bukit Sadok sangat kuat sehingga serangan Charles Brooke sebanyak 2
kali pada tahun 1854 gagal menawan kubu tersebut.
Pada tahun 1861, Charles Brooke telah menyerang Bukit Sadok
dengan sebuah meriam tembaga bernama Bujang Sadok yang dibuat di Kuching. Kali
ini, kubu Rentap di Bukit Sadok dapat ditawan oleh Charles Brooke. Rentap
berjaya melepaskan diri ke kawasan pedalaman.
3. Penentangan oleh Banting
Pada tahun 1893, orang Iban di bawah pimpinan Banting
bangkit menentang pemerintahan kerajaan Brooke di Sarawak. Banting ialah
penghulu Iban di hulu Sungai Batang Lupar di kawasan Hulu Air. Banting
menentang Charles Brooke yang cuba menghapuskan adat dan upacara yang diamalkan
oleh orang Iban.
Pada tahun 1902, Charles Brooke telagh menghantar satu pasukan
tentera untuk menawan Banting tetapi beliau dapat mempertahankan dirinya dan
memerintah dengan bebas sehingga tahun 1908. Pada tahun itu, tentera Brooke
berjaya menewaskan Banting tetapi gagal menangkapnya. Selepas itu, kuasa
Banting semakin lemah dan beliau menamatkan penentangannya terhadap Kerajaan
Brooke.
Penentangan di Perak
Pengenalan
Kekacauan yang berlaku di Perak membimbangkan British
terhadap campur tangan asing. Akibatnya, Gabenor Negeri-negeri Selat, Andrew
Clarke telah mengambil langkah campur tangan di Perak. Hasil usaha beliau, satu
rundingan telah diadakan sejak 17 Januari 1874 dan hasil rundingan tersebut,
Perjanjian Pangkor ditandatangani pada 20 Januari 1874. Mengikut Perjanjian
Pangkor, Sultan Abdullah diiktiraf sebagai Sultan. Baginda bersetuju menerima
seorang Residen sebagai penasihat dalam semua hal pentadbiran kecuali adat
resam orang Melayu dan hal ehwal agama Islam. Lebih kurang 10 bulan kemudian,
J.W.W. Birch telah dihantar sebagai Residen yang pertama pada 1 November 1874.
Kehadiran Birch telah menjejaskan kekuasaan dan kewibawaan Sultan dan pembesar
dari segi politik, ekonomi dan sosial. Akibatnya, Birch telah dibunuh di Pasir
Salak pada 2 November 1875 selepas berada di Perak hanya selama 12 bulan.
Sebab-sebab berlaku Penentangan di Perak :
1. Kelemahan Perjanjian Pangkor
Ahli-ahli Sejarah seperti Kennedy, Tregonning dan C.D. Cowan
menganggap kelemahan Perjanjian Pangkor adalah sebab utama membawa kepada
pembunuhan Birch pada tahun 1875. Perjanjian Pangkor tidak menyelesaikan masalah
tentang perebutan takhta Perak antara Raja Abdullah, Raja Ismail dan Raja
Yusof. Pembesar Perak dan ramai rakyat Perak tidak mengiktiraf Raja Abdullah
sebagai Sultan kerana baginda tidak dilantik mengikut adat resam. Di samping
itu, Raja Abdullah tidak mempunyai alat-alat kebesaran yang diperlukan dalam
perlantikan Sultan. Ramai pembesar dan rakyat Perak masih menganggap Raja
Ismail sebagai Sultan kerana baginda dilantik sebagai Sultan Perak pada tahun
1871 selepas kemangkatan Sultan Ali. Selain itu, Raja Ismail masih lagi
menyimpan alat-alat kebesaran diraja yang diterima semasa perlantikannya pada
tahun 1871.
Walaupun Perjanjian Pangkor ditandatangani pada 20 Januari
1874, tetapi Birch dilantik sebagai Residen yang pertama pada 1 November 1874,
iaitu 10 bulan kemudian. Dalam tempoh tersebut, Sultan Abdullah dan
pembesar-pembesar mempunyai kuasa penuh dalam pentadbiran Perak. Kehadiran
Birch dirasai oleh Sultan dan pembesar-pembesar yang British cuba mengambil
alih semua kuasa pentadbiran Perak. Perlaksanaan sistem Residen juga mendapat
tentangan dari Menteri Larut (Ngah Ibrahim). Beliau tidak lagi bebas mentadbir
Larut seperti sebelumnya. Semua urusan pentadbiran terpaksa merujuk kepada
Kapten Speedy yang dilantik sebagai Penolong Residen.
Bagi British, perlantikan Raja Abdullah sebagai Sultan
dianggap sebagai satu kesilapan kerana Raja Abdullah dikatakan tidak mengetahui
hal pentadbiran moden. Raja Abdullah dianggap tidak menerima pembaharuan yang
cuba dilaksanakan di Perak. Kelemahan Perjanjian Pangkor juga terbukti kerana
perjanjian ini tidak mengiktiraf Sultan Ismail kerana beliau amat berpengaruh
ketika itu.
2. Kelemahan Birch
Kelemahan Birch juga merupakan faktor yang penting yang
membawa kepada berlakunya Perang Perak pada 1874-1875. British menganggap
perlantikan Birch sebagai Residen lebih-lebih lagi sebagai Residen Pertama
sebagai satu kesilapan. Birch tidak dapat bertutur dalam Bahasa Melayu serta
tidak memahami dan menghormati adat resam orang Melayu. Birch merupakan seorang
yang degil dan tidak berganjak dari kemahuannya. Beliau tidak berdiplomasi dan
tidak bertolak-ansur. Birch mahu melaksanakan pembaharuan secara tergesa-gesa
tanpa memikirkan kepentingan Sultan dan pembesar. Kelemahan peribadi Birch
ternyata dari peristiwa Ogos 1875 bila Sultan Abdullah serta pembesar-pembesar
mengunjungi tempat kediaman dengan tujuan untuk mendapat ganti rugi akibat
penghapusan beberapa keistimewaan. Birch dengan biadap menegaskan ganti rugi
akan dibayar sekiranya Sultan dan pembesar berhenti memungut cukai di kawasan
masing-masing. Kelemahan peribadi Birch lebih ternyata pada Disember 1874 bila
beliau membakar rumah Raja Ngah dan Tengku Panglima Besar kerana mereka terus
memungut cukai walaupun ditegah oleh Birch. Kennedy dalam bukunya: History of
Malaya menganggap Birch sebagai “an idealist in a hurry” kerana mahu
melaksanakan pembaharuan secara terburu-buru tanpa memikirkan itu dianggap
radikal oleh Sultan dan para pembesar.
3. Pembaharuan-pembaharuan Birch
Pembaharuan-pembaharuan yang cuba dilaksanakan oleh Birch
telah menjejaskan kepentingan Sultan dan pembesar sama ada dari segi politik,
ekonomi mahupun sosial.
a. Politik
Dari segi politik, Sultan dan pembesar kehilangan kuasa
kerana semua urusan pentadbiran dijalankan atas arahan Birch. Keadaan ini menunjukkan
Residen lebih berkuasa dari Sultan. Sultan Abdullah yang menganggap kehadiran
Birch sebagai Penasihat mendapati Birch bukan menasihatinya tetapi mengeluarkan
arahan-arahan yang perlu dipatuhi oleh Sultan dan pembesar-pembesar. Sultan
Abdullah yang tidak berpuas hati dengan tindakan Birch telah menulis surat
kepada Gabenor Negeri-negeri Selat iaitu Sir Andrew Clarke meminta kuasa
Residen dihadkan ataupun ditukar. Jawapan yang diterima amat mengecewakan
Sultan Abdullah kerana bukan sahaja suratnya tidak mendapat layanan, malah
Andrew Clarke telah arahkan bahawa hubungan antara Sultan dan pembesar dengan
Gabenor mesti dibuat melalui Residen. Keadaan ini menunjukkan bahawa Residen
lebih berkuasa dari Sultan. Kehadiran Birch menjejaskan kuasa-kuasa pembesar
daerah kerana Birch telah melantik pegawai-pegawai British untuk menjalankan
pentadbiran daerah. Selain itu, Sultan dan pembesar dilarang menjatuhkan
hukuman, lebih-lebih lagi hukuman mati, lebih-lebih lagi kepada orang-orang
Melayu. Arahan ini mendapat bantahan Sultan dan pembesar-pembesar kerana ini
menjejaskan kekuasaan dan kewibawaan mereka serta kuasa tradisional. Kerajaan
British telah mengarahkan bahawa hukuman hanya boleh dijatuhkan oleh
hakim-hakim yang dilantik oleh British.
b. Ekonomi
Dari segi ekonomi, pembaharuan British juga telah
menjejaskan kepentingan Sultan dan pembesar. Sultan dan pembesar dilarang
memungut cukai seperti sebelumnya. Arahan ini menjejaskan pendapatan Sultan dan
pembesar kerana Birch tidak membayar ganti rugi akibat penghapusan keistimewaan
tersebut. Dalam masyarakat tradisional Melayu, cukai adalah penting bagi Sultan
dan pembesar-pembesar. Birch telah mengarahkan bahawa kutipan cukai hanya boleh
dijalankan oleh pegawai-pegawai yang dilantik oleh Residen. Kemarahan Sultan
Abdullah bertambah apabila Birch membatalkan pajakan memungut cukai kastam
bernilai $26 ribu setahun yang diberikan oleh Sultan Abdullah kepada seorang
saudagar Cina dari Singapura iaitu Lee Cheng Tee. Sebaliknya, Birch telah
memberikan pajakan baru ke atas minuman keras dan candu bernilai $6 ribu
sebulan kepada Lee Cheng Tee dan rakan-rakannya kerana salah seorang rakannya
telah memberi hutang dengan jumlah yang besar kepada Birch. Tindakan Birch
bukan sahaja mendapat tentangan Sultan dan pembesar, tetapi juga gabenor dan
pedagang-pedagang Negeri-negeri Selat kerana ia bertentangan dengan arahan.
c. Sosial
Dari segi sosial, Birch telah campur tangan dalam adat resam
orang Melayu. Apabila beliau cuba menghapuskan perhambaan yang merupakan adat
tradisional orang Melayu. Dalam masyarakat Melayu tradisional, perhambaan
merupakan lambing status yang menentukan kekuasaan dn kewibawaan Sultan dan
pembesar dari segi politik, ekonomi dan sosial. Birch hanya membebaskan
hamba-hamba perempuan sahaja. Tindakan beliau melindungi hamba-hamba perempuan
di kemudiannya yang terdapat ramai tentera telah mencurigakan Sultan dan para
pembesar. Perasaan curiga mereka bertambah apabila Birch menyeludup 2 orang
hamba perempuan berketurunan Melayu, berpakaian Cina ke Pulau Pangkor. Hubungan
Sultan Abdullah dan Birch bertambah runcing apabila Birch enggan memulangkan 2
orang hamba perempuan Sultan Abdullah yang malarikan diri ke kediaman Birch
pada Oktober 1875. Kemarahan Sultan terhadap tindakan Birch bukan sahaja
kerana mereka menjadi tuan kepada hamba tetapi kerana
tindakan Birch bertentangan dengan syarat Perjanjian Pangkor yang berkaiatan
dengan adat resam orang Melayu.
4. Tindakan Sir William Jervais
Tindakan Sir William Jervais yang menggantikan Andrew Clarke
sebagai Gabenor Negeri-negeri Selat pada Mei 1875 juga membawa kepada
berlakunya Perang Perak 1875. Selepas melawat Perak, William Jervois tidak puas
hati terhadap pentadbiran Birch secara tidak langsung di Perak. Beliau mahukan
pentadbiran British dijalankan secara langsung di Perak di mana pentadbiran
dijalankan oleh pegawai-pegawai British. Beliau mahukan Sultan dan pembesar
dibayar wang persaraan supaya menyerahkan kekuasaan kepada British. Pada 2
Oktober 1875, Sultan Abdullah telah dipaksa untuk menandatangani perjanjian
menyerahkan pentadbiran kepada British. Beliau telah mengugut sekiranya beliau
enggan menandatangani perjanjian tersebut, Sultan Abdullah akan disingkirkan
dan Raja Yusof akan dilantik sebagai Sultan. Akibatnya, Sultan Abdullah
terpaksa menandatangani persetujuan tersebut.
5. Peristiwa Pembunuhan J.WW. Birch
Kemarahan Sultan Abdullah dan pembesar-pembesar sampai
kemuncaknya menjelang akhir tahun 1875 dan keputusan diambil untuk membunuh
Birch. Pada 20 Julai 1875, satu perjumpaan telah diadakan di Durian Sebatang
yang dihadiri oleh pembesar-pembesar Perak atau wakilnya kecuali Raja Yusof.
Dalam pertemuan itu, Dato’ Maharaja Lela dipertanggungjawabkan untuk
melaksanakan tugas tersebut. Raja Ismail menyatakan persetujuannya untuk
membantu Dato’ Maharaja Lela. Sebagai persiapan, Raja Abdullah dan Raja Ismail
telah menyediakan alat-alat senjata yang dibeli dari Pulau Pinang.
Selepas beberapa hari dari peristiwa perjumpaan di Durian
Sebatang, hubungan Sultan Abdullah dengan British menjadi genting. Pada 24
Julai 1875, pihak British mengugut Raja Abdullah jika baginda tidak mengikut
arahan mereka. Pada 2 Oktober 1875, Sultan Abdullah dipaksa untuk menyerahkan
kuasa pentadbiran kepada British. Birch ditugaskan untuk mengumumkan perubahan
sistem pentadbiran tersebut. Beberapa hari selepas persetujuan itu, Sultan
Abdullah memerintah Dato’ Maharaja Lela membunuh Birch.
Sungguhpun telah diketahui adanya komplot membunuh Birch,
namun rancangan tetap dilaksanakan. Swettenham ditugaskan untuk membantu Birch
dan beliau bertolak dari Singapura pada 23 Oktober 1875. Swettenham ditugaskan
di bahagian Hulu Perak sementara Birch di Hilir Perak. Mereka bertolak dari
Bandar Bahru dan akan bertemu di Pasir Salak pada 30 November 1875.
Pada 27 Oktober 1875, Birch telah menampal pengisytiharaan
itu di rumah dan kemudian belayar ke Pasir Salak. Pada 1 November 1875, Birch
bersama keraninya Mat Arshad telah tiba di Pasir Salak. Ketibaan beliau
mendapat tentangan hebat daripada Dato’ Maharaja Lela. Pada 2 November 1875, Birch
ditikam oleh orang suruhan Dato’ Maharaja Lela, iaitu Pandak Induk dan Seputum
ketika Birch mandi di Sungai Pasir Salak.
4 November 1875, Swenttenham di Blanja menerima peristiwa
pembunuhan. Dengan pertolongan beberapa orang Melayu, beliau berjaya menyelamatkan
diri.
Perang Perak 1875-1876
Pembunuhan Birch telah mengemparkan pihak British.
15 November 1875, tentera British dari Pulau Pinang
menyerang Pasir Salak. Dato’ Maharaja Lela mengundurkan diri ke Blanja.
Kemudian, tentera tambahan British dari Hong Kong di bawah perintah Major
Jeneral Calalborne menawan Pasir Salak. Dari India, tentera di bawah Brig.
Jeneral J. Rose menawan Kuala Kangsar.
Sebelum tentera British menawan Blanja, Dato’ Maharaja Lela
dan Raja Ismail berundur ke Kinta. Dari Kinta mereka bergerak menuju Kota Lama.
British menawarkan hadiah kepada sesiapa yang menangkap orang yang dikehendaki
iaitu $6 ribu untuk Maharaja Lela dan $3 ribu untuk Dato’ Sagor dan Pandak
Induk.
Pada pertengahan Januari 1876, Raja Ismail meminta bantuan
dari Kedah. Pada akhir bulan Mac, baginda menyerah diri dan dihantar ke
Singapura kemudian Johor. Dalam bulan yang sama, Dato’ Sagor ditawan di Bandar
Bahru sementara pada Julai 1876, Dato’ Maharaja Lela menyerah diri. Dengan ini
semua orang yang terlibat dalam pembunuhan Birch ditangkap.
Dengan itu, suatu perbicaraan diadakan dan keputusannya
ialah:
a. Dato’ Maharaja Lela, Dato’ Sagor, Pandak Induk dan
Seputum dihukum gantung sampai mati di Matang pada 20 Januari 1877.
b. Cik Gondoh, Ngah Ahmad Ngah Jabbar, Panjang Nur dan Cik
Ali dijatuhkan hukuman penjara seumur hidup.
c. Sultan Abdullah, Ngah Ibrahim, Dato’ Laksamana dan Dato’
Syahbandar dibuang ke Pulau Seychelles di Lautan Hindi.
d. Raja Ismail dipindah ke Johor.
e. Raja Yusof dilantik sebagai Sultan.
Perang Perak ini akhirnya berkesudahan dengan kemenangan
British. Kemenangan ini membolehkan British meneruskan sistem Residen dan
memajukan ekonomi Perak tanpa halangan.
Penentangan di Pahang
Pengenalan
J.P. Rodger memegang jawatan Residen British di Pahang pada bulan
Oktober 1888. Seperti di Perak, pengenalan sistem Residen di Pahang ditentang
oleh pembesar-pembesar Melayu yang kehilangan kuasa dan keistimewaan mereka.
Penentangan sistem Residen oleh orang Melayu di Pahang berkesudahan dengan satu
pemberontakan yang meletus pada tahun 1891 di bawah pimpinan Dato’ Bahaman dari
Semantan, Tok Gajah dan anaknya Mat kilau.
Sebab-sebab berlaku penentangan di Pahang
1. Perasaan tidak puas hati Sultan
Hubungan Sultan Ahmad dengan British sememangnya tidak
memuaskan sejak lama lagi. Hal ini disebabkan Sultan Ahmad masih menyimpan
perasaan benci terhadap British kerana memberi bantuan ketika menentang
saudaranya Wan Mutahir dalam Perang Saudara di Pahang. Oleh sebab itu, Wan
Ahmad enggan menerima Residen British, tetapi dengan adanya tekanan dari
British, Wan Ahmad terpaksa mengalah dan menerima Residen pada bulan Oktober
1888 iaitu J.P. Rodger.
Sultan Ahmad berasa kecewa apabila baginda sedar bahawa
kekuasaannya semakin berkurangan. Kedudukan baginda dalam Majlis Mesyuarat Negeri
tidak berfungsi kerana keputusan adalah diputuskan oleh Residen. Kekuasaannya
semakin tercabar apabila pihak British menunjukkan sikap lebih mempercayai
putera baginda iaitu Tengku Mahmud. Akibatnya, Sultan Ahmad mengambil keputusan
meninggalkan Pekan dalam bulan Disember 1889 dan berangkat ke Pulau Tawar.
Tengku Mahmud telah dilantik sebagai wakil Raja.
2. Perasaan tidak puas hati pembesar-pembesar
Langkah-langkah yang diambil oleh J.P. Rodger untuk
memperkenalkan peraturan-peraturan baru telah membangkitkan perasaan tidak puas
hati di kalangan pembesar Pahang. Para pembesar telah kehilangan hak mereka
untuk mengutip cukai, menyimpan hamba abdi, pentadbir keadilan dan sebagainya.
Daerah-daerah diwujudkan dan diletak di bawah pengawal British yang dipanggil
pemungut cukai dan majistret, misalnya Daerah Pekan oleh F. Belfield, Kuantan
oleh A.H. Wall. Residen pula mengambilalih peranan pembesar sebagai penasihat
Sultan. Mereka juga tidak mempunyai kuasa dalam Majlis Mesyuarat Negeri.
Walaupun para pembesar dibayar elaun sebagai ganti rugi tetapi jumlahnya adalah
kecil, misalnya, Orang Besar Berempat menerima $100 sebulan, Orang Kaya
Semantan $70 sebulan dan orang Kaya Berlapan $20 sebulan. Keadaan ini
menimbulkan perasaan tidak puas hati di kalangan pembesar. Pada tahun 1891,
mereka bangkit menentang pentadbiran British.
3. Perasaan tidak puas hati Dato’ Bahaman
Dato’ Bahaman menentang pihak British kerana beliau tidak
dibenarkan memungut cukai dan tidak diberi elaun yang setanding dengan elaun
Orang Besar Berempat, iaitu sebanyak $100 sebulan. Beliau ditawarkan elaun
sebanyak $70 sebulan sahaja. Dato’ Bahaman juga berasa marah apabila British
membina sebuah balai polis di Lubuk Trua di daerah Semantan, aiitu daerah di
bawah jagaanya tanpa kebenaran daripada beliau. Beliau telah menulis sepucuk
surat bantahan kepada majistret di Temerloh, iaitu E.A. Wise tetapi beliau
gagal mendapat keadilan daripada majistret Temerloh. Sebaliknya, Dato’ Bahaman
diberi amaran kerana tindakannya itu.
4. Perasaan tidak puas hati Tok Gajah
Tok Gajah ialah seorang pembesar dari Pulau Tawar. Atas
jasanya kepada Sultan Ahmad dalam Perang Saudara (1857-1863), beliau
dianugerahi gelaran Orang Besar Raja. Tok Gajah pula berperasaan anti-Inggeris
apabila rayuannya untuk pertambahan elaun ditolak oleh pihak British pada
Januari 1890. permintaan Tok Gajah untuk menangguhkan pembayaran cukai tanah ke
atas orang Melayu juga ditolak oleh Majlis Mesyuarat Kerajaan pada bulan
Disember 1890. Beliau disokong oleh anaknya dalam penentangannya terhadap
British.
5. Perasaan tidak puas hati rakyat Pahang
Pengenalan beberapa perubahan oleh British seperti sistem
lesen dan permit telah mengakibatkan ketidakpuasan hati rakyat Pahang. Sebagai
contoh, mereka terpaksa memperolehi lesen atau permit bagi mendapatkan hasil
hutan seperti kayu dan daun rembia. Rakyat juga tidak dibenarkan memakai keris
yang selama ini merupakan sebahagian daripada pakaian tradisional mereka. Mulai
1 Januari 1891, British mengenakan cukai ke atas tanah yang diperolehi (kecuali
tanah warisan). Kadar cukai adalah tertakluk kepada kategori tanah. Rakyat juga
membantah terhadap sistem kerah yang dilaksanakan oleh British bagi
projek-projek awam.
6. Perasaan benci orang asing
Mengikut Jang Aisjah, perasaan benci orang asing
(Xenophobia) juga bertanggungjawab bagi peletusan pemberontakan Pahang. Rakyat
Pahang tidak puas hati dengan kehadiran orang asing, terutamanya pasukan polis
yang terdiri daripada orang Sikh. Di Pahang, terdapat juga ramai orang Eropah
dan Cina yang terlibat dalam perusahaan perlombongan. Sikap kesombongan serta
kejahilan mereka terhadap adat resam tempatan telah menyinggung perasaan orang
Melayu. Perasaan anti-orang asing jelas kelihatan apabila Dato’ Bahaman dan Mat
Kilau Seringkali menyerang pedagang-pedagang Cina di Pahang.
Proses pemberontakan
Peristiwa yang membawa kepada meletusnya pemberontakan ialah
tindakan tidak wajar British di Lubuk Trua. Ketika melakukan penyiasatan di
tempat itu, Pemangku Pemungut Hasil dari Semantan telah menangkap 3 orang
pengikut Dato’ Bahaman kerana dituduh mengambil hasil-hasil hutan tanpa
kebenaran. Ketiga-tiga orang yang tertuduh telah dibicarakan di Lubuk Trua.
Tindakan ini merupakan satu penyelewengan kerana kebiasaannya perbicaraan
dijalankan di Ibu Pejabat Daerah di Temerloh. Hal ini juga menunjukkan pihak
British merasa mereka lebih berkuasa.
Dato’ Bahaman bertindak untuk membebaskan orang-orang
tawanan itu dengan menyerang hendap ke atas pasukan kerajaan dan kemudian
menyerang balai polis Lubuk Trua. Pada 21 Disember 1891, Temerloh pula diserang
dan ditawan. Pihak British telah bertindak balas beberapa hari selepas
peristiwa itu berlaku. Satu pasukan yang dipimpin oleh Hugh Clifford telah mara
ke Semantan tetapi terpaksa berundur ke Temerloh kerana banjir.
Pihak British mendesak Sultan Ahmad supaya memberi kerjasama
kepada pemerintah dalam menhadapi ancaman Dato’ Bahaman. Oleh sebab adanya
desakan dan secara kebetulan hubungannya dengan Dato’ Bahaman tidak begitu
baik, Sultan Ahmad telah bersetuju. Sultan Ahmad dan puteranya keduanya iaitu
Tengku Ali telah menyerang Semantan pada 14 Januari 1892 tetapi Dato’ Bahaman
telah mengundurkan diri terlebih dahulu. Sultan Ahmad telah mengumumkan
pengampunan dan meminta golongan penentang pulang ke rumah masing-masing.
Tengku Ali telah diarahkan mengawal tempat itu tetapi tidak
berupaya untuk menyekat kemaraan Dato’ Bahaman kerana orang-orang Melayu
menyokongnya. Dato’ Bahaman telah menawan semula Lubuk Trua pada awal bulan Mac
1892. Peristiwa itu menyebabkan Clifford dan wakil Raja menyerang Semantan dan
sekali lagi Dato’ Bahaman telah berundur. Bolo dan Cempaka dimusnahkan.
Clifford telah cuba meneruskan tindakan ke atas golongan penentang tetapi
Sultan Ahmad mencegahnya memandangkan bermulanya bulan puasa iaitu pada akhir
bulan Mac 1892.
Keberanian Dato’ Bahaman telah memberi semangat kepada
pembesar-pembesar Melayu yang lain untuk turut menentang British. Atas usaha
Tok Gajah, pertemuan telah diadakan dan dalam pertemuan itu, semua pembesar
telah bersumpah menyatakan taat setia kepada Sultan Ahmad. Selanjutnya, atas
cadangan Tok Gajah, keputusan telah diambil untuk menentang British secara
besar-besaran. Mengikut cadangan Tok Gajah, serangan akan dilaksanakan secara
serentak. Dato’ Bahaman akan mengambil Semantan, Sultan Ahmad dikehendaki
mempertahankan Chenor, Panglima Muda dari Jempul menawan Pekan, Mat Kilau dan
Tok Raja akan menawan Kuala Lipis dan Raub sementara Tok Gajah sendiri akan ke
Tembeling.
Rancangan tersebut dimulakan dengan serangan oleh Panglima
Muda pada 5 April 1892. Dua orang bangsa British daripada Syarikat Penyelidikan
Pahang telah dibunuh dan kemudian pasukan Panglima Muda mara ke Pekan.
Orang-orang Melayu telah memberi sokongan kepadanya dan ini menyulitkan pihak
British. Gerakan penentang British ternyata telah terjejas kerana di medan
perjuangan yang lain, keadaan telah berubah. Wan Ahmad yang berada di Pulau
Tawar telah mengubah fikiran dan memujuk Tok Raja yang datang mengadapnya
supaya tidak menyertai penentangan itu. Tok Gajah juga telah menyertai Sultan
Ahmad dan yang menyedihkan, kedua-duanya bertindak ke atas Dato’ Bahaman
kemudiannya.
Dato’ Bahaman telah berjaya menawan Semantan. Sekali lagi
pihak British meminta Wan Ahmad menyertai pemerintah untuk menentang Dato’
Bahaman. Pasukan Sultan Ahmad dan Tok Gajah telah berjaya mengusir Dato’
Bahaman. Pasukan Sultan Ahmad dan Tok Gajah telah berjaya mengusir Dato’
Bahaman pada 8 Mei 1892. Sementara itu, pasukan Clifford dan Leftenan Kolonel
Walker, terus bertindak menyerang Budu pada 21 Mei 1892 tetapi Mat Kilau
berjaya melepaskan diri lalu bersatu dengan Dato’ Bahaman yang berada di Cheka.
Dalam bulan Jun 1892, British menyerang Jempul dan
menawannya. Keadaan ini menyebabkan Sultan Ahmad menasihatkan Tok Gajah supaya
melarikan diri kerana bimbang British akan mengambil tindakan ke atasnya. Oleh
itu, dalam bulan Ogos 1892, Tok Gajah melarikan diri untuk menyertai Mat Kilau
dan Dato’ Bahaman yang berada di Tembeling. Oleh sebab tekanan-tekanan seterusnya,
mereka terpaksa berundur ke Sempadan Kelantan dalam bulan September 1892.
Malangnya, Panglima telah terbunuh dalam bulan Oktober 1892.
Melalui Tok Raja yang bertugas sebagai orang perantaraan,
usaha telah diambil untuk menghentikan penentangan. Perundingan telah dimulakan
dalam bulan Disember 1893 tetapi Mat Kilau dan Mat Lela, putera Dato’ Bahaman,
enggan mengambil bahagian. Perundingan yang berjalan sehingga bulan April 1894
tidak memberi sebarang hasil.
Selepas perundingan mengalami kegagalan, perjuangan
orang-orang Melayu semakin bersemangat. Hal ini disebabkan peranan yang
dimainkan oleh Engku Syed dari Paloh. Ketika ini Dato’ Bahaman telah berjaya
mengumpulkan pengikut-pengikutnya dari Besut dan Ulu Lebir. Pada 12 Jun 1894,
penentangan meletus kembali apabila golongan penentang menyerang Kuala
Tembeling. Seorang anggota polis iaitu Ram Singh yang mendapat luka parah
akibat ditikam telah dapat melepaskan diri menaiki sampan ke Pulau Tawar.
Golongan penentang telah cuba mendapatkan bantuan dari Tok
Raja dari Pulau Tawar tetapi gagal. Hal ini menyebabkan
penentang telah cuba membina kubu pertahanan di Jeram Ampai. Satu angkatan
tentera British yang besar telah menyerang Jeram Ampai dan menawannya pada 29
Jun 1894. Akhirnya golongan penentang telah berundur ke Kelantan dan
Terengganu.
Pihak British telah meminta Kerajaan Siam supaya campur
tangan. Akhirnya, dalam bulan November 1895, Dato’ Bahaman dan Mat Kilau serta
4 orang pengikutnya telah menyerah diri kepada pihak Siam dan kemudian dihantar
ke Siam. Sementara Tok Gajah dan Mat Kilau terus menetap di Terengganu dan
dikatakan meninggal dunia di sana.
Penentangan di
Kelantan
Pengenalan
Melalui Perjanjian Inggeris-Siam 1909, kuasa Kelantan telah
dipindahkan oleh Siam kepada Kerajaan British. James Scott Mason dilantik
sebagai Penasihat British yang pertama di Kelantan pada Julai 1909. Pada tahun
1910, British secara rasmi menguasai hubungan luar negeri Kelantan melalui
Perjanjain Inggeris-Kelantan. Perjanjian ini juga menegakkan hak British untuk
melantik seorang Penasihat kepada Sultan Kelantan, Sultan Muhammad IV. Baginda
mesti mematuhi nasihat Penasihat British dalam semua perkara kecuali yang
berkaitan dengan agama dan adat resam orang Melayu. Perubahan sosio ekonomi
yang dibawa oleh British telah mengakibatkan pemberontakan di daerah Pasir
Putih pada 29 April 1915.
British di Kelantan sebelum 1909
Kebangkitan menentang bermula sejak termeterainya
Pengisytiharaan Inggeris-Siam 1902. Menurutnya, seorang Penasihat berbangsa
Inggeris bernama William Amstrong Graham dilantik sebagai Penasihat dan
Pesuruhjaya Siam di Kelantan pada Julai 1903.
Pada tahun 1904, W.A. Graham telah memperkenalkan beberapa
perkara baru dalam pentadbiran Kelantan. Pengenalan peraturan-peraturan baru
ini menimbulkan rasa tidak puas hati di kalangan rakyat Kelantan. Antaranya
ialah:
a. Penubuhan beberapa jajahan baru seperti Kota Bahru, Hulu
Kelantan dan Pasir Putih. Tiap-tiap jajahan ini ditadbir oleh seorang Ketua
Jajahan. Sebuah balai polis juga didirikan di setiap jajahan. Sebagai contohnya,
Encik Ibrahim menjadi Ketua Jajahan dan Sarjan Che Wan menjadi Ketua Balai
Polis di jajahan Pasir Putih. Ketua Jajahan dibantu oleh 2 orang yang bergelar
Tok Kweng atau Penggawa dan Tok Nebeng atau Penghulu. Tok Nebeng bertugas
menjaga keamanan dan memungut hasil dalam kampung masing-masing.
b. Pada tahun 1905, Undang-undang Hasil Padi diluluskan.
Menurutnya, semua pemilik tanah perlu memberi maklumat yang tepat tentang
kawasan tanah, hasil dan kedudukan tanah kepada Tok Kweng.
Perubahan-perubahan ini menjejaskan hak kuasa pembesar ke
atas daerah masing-masing. Malah, kuasa Engku Besar Jeram dan Pasir Putih
semakin berkurangan.
Kebangkitan menentang British di Kelantan semakin hebat
selepas tahun 1909. Pada tahun 1909, Kelantan dipindahkan daripada pemerintahan
Siam kepada Inggeris menurut Perjanjian Inggeris-Siam (Bangkok) 1909. Ekoran
ini, British melantik seorang penasihat di Kelantan untuk menasihati Sultan
Muhammad IV dalam semua perkara, kecuali adat-istiadat dan agama Islam.
Penglibatan British dalam pentadbiran Kelantan menimbulkan
rasa tidak puas hati. Mulai tahun 1910, perubahan yang agak radikal telah
diperkenalkan oleh Penasihat British kepada sistem pentadbiran Kelantan. Malah
pihak British menggunakan pegawai-pegawai Melayu dari luar negeri Kelantan
untuk melaksanakan peraturan-peraturan tersebut.
Tindakan ini telah mencetuskan kebangkitan di daerah Pasir
Putih, Kelantan pada tahun 1915 semasa pemerintahan Sultan Muhammad IV.
Kebangkitan ini dipimpin oleh Haji Mat Hassan bin Munas, lebih dikenali sebagai
Tok Janggut. Pembesar-pembesar lain yang menyertai pemberontakan ini ialah
Engku Besar Tun Ahmad Jeram, Penghulu Adam, Haji Said dan Che Ishak Merbol.
Sebab-sebab penentangan di Kelantan
1. Ketidakpuas hati Engku Besar Jeram
Engku Besar Tun Ahmad dan penduduk kawasan Jeram tidak puas
hati dengan campur tangan British di jajahan Pasir Putih. Engku Besar adalah
pembesar di daerah Jeram. British campur tangan dalam pentadbiran Jeram dengan
menasihati Sultan Muhammad IV supaya membina sebuah pondok polis di Pasir
Putih. Kerajaan British juga campur tangan dengan melantik seorang Pegawai
Daerah untuk mentadbir jajahan Pasir Putih yang dahulunya diletakkan di bawah
Engku Besar Jeram. Perlantikan pegawai daerah ini menyebabkan Engku Besar Jeram
kehilangan hak yang diwarisi turun-temurun sejak abad ke-18. Engku Besar Jeram
seterusnya kehilangan kuasa, wibawa dan keistimewaan. Engku Besar Tun Ahmad
hanya berkuasa sebagai Tok Kweng Muda, iaitu kedudukannya lebih rendah daripada
Tok Kweng (penggawa). Sebelum perubahan ini, Tok Kweng adalah di bawah kuasa
Engku Besar Jeram. Engku Besar juga telah kehilangan hak memungut cukai’
sebaliknya, beliau terpaksa membayar cukai ke atas tanah yang menjadi hak
miliknya seperti rakyat biasa. Engku Besar Jeram yang tidak puas hati dengan
sistem pentadbiran British lalu menghasut pengikutnya Tok Janggut atau Haji Mat
Hassan supaya bangun menentang dan mengusir British dari Pasir Putih. Tok
Janggut dikatakan lebih lama menyimpan dendam dalam hati kerana ayahnya, iaitu
Panglima Munas dan abangnya Mat Tahir sebelum itu telah dibunuh atas perintah
Sultan.
2. Pengenalan sistem cukai baru
Pentadbiran British telah memperkenalkan sistem pentadbiran
dan peraturan baru yang menimbulkan rasa tidak puas hati penduduk tempatan.
Sebelum pengenalan peraturan baru, cukai atau hasil di Pasir Putih berdasarkan
kepada jumlah hasil tahunan. Sekiranya jumlah hasil adalah sangat sedikit,
dikecualikan daripada cukai. Tanah yang tidak dikerjakan atau diusahakan tidak
dikenakan cukai, misalnya pokok pinang kurang daripada 10 batang dikecualikan
daripada cukai.
Peraturan baru yang diperkenalkan oleh pentadbiran British
tidak ada pengecualian. Pokok buah-buahan dikenakan cukai 12 ½ sen setahun,
sirih dikenakan 5 sen sejunjung, lembu dan kerbau dikenakan 20 sen seekor,
pokok-pokok kayu seperti temberu, mendung dan kapur yang hendak ditebang
dikenakan cukai $1 sebatang, tanah pula 60 sen seekar.
Menurut undang-undang baru itu, cukai dikenakan ke atas
tanah dan bukannya ke atas hasil tanah seperti dahulu. Sebelum itu, peraturan
tanah padi tahun 1905 amat longgar, iaitu hanya mewajibkan satu penjuru
bersamaan 400 depa tanah padi dikenakan cukai 30 sen setahun. Kurang daripada
200 depa dikecualikan cukai. Selain itu, penduduk Pasir Putih dikehendaki
melaporkan keluasan dan tempat tanah yang mereka miliki kepada Tok Kweng.
Dengan demikian, rakyat telah dibebankan dengan bermacam-macam jenis cukai yang
diperkenalkan melalui sistem pentadbiran baru. Cukai tanah yang diperkenalkan
oleh pihak British merupakan suatu yang baru bagi penduduk Kelantan. Cukai
tanah yang dikuatkuasakan oleh pihak British adalah tetap. Cukai harus dibayar
walaupun tanah tidak dikerjakan. Sekiranya gagal berbuat demikian, mereka akan
didenda.
Penduduk menghadapi kerumitan dalam pembayaran cukai kerana
pejabat bayaran cukai hanya diwujudkan di daerah tertentu dan pejabat itu
terletak agak jauh. Bayaran hanya boleh dibuat dalam waktu tertentu. Rakyat
menghadapi masalah untuk membayar dalam masa yang ditentukan. Pegawai-pegawai yang
bertugas tidak cekap. Rakyat terpaksa datang ke pejabat beberapa kali untuk
membayar cukai, misalnya, Tok Janggut telah datang beberapa kali untuk membayar
cukai tetapi gagal membayar dalam masa yang ditetapkan. Pegawai yang bertugas
kadang-kala bersikap kasar kepada penduduk.
Keadaan ini menimbulkan rasa tidak puas hati rakyat kerana
mereka berasakan perlaksanaan undang-undang baru membebankan mereka berbanding
dengan peraturan sebelum ini. Engku Besar kemudiannya mengarahkan Tok Janggut
menjalankan kempen agar penduduk Jeram dan seluruh jajahan Pasir Putih jangan
membayar cukai. Dalam kempen ini, Tok Janggut mendapat bantuan dan kerjasama
daripada Penghulu Adam, Haji Said dan Che Ishak Merbol.
3. Sikap pegawai British Daerah Jajahan Pasir Putih
Pada tahun 1912, British menggantikan Encik Salleh, seorang
Melayu tempatan dengan Encik Latiff yang berasal dari Singapura sebagai Pegawai
Daerah Jajahan Pasir Putih. Beliau telah melaksanakan pelbagai cukai baru yang
membebankan rakyat seperti cukai kepala, cukai buah kelapa dan cukai pokok
buah-buahan. Encik Latiff merupakan seorang pegawai yang jujur dalam tugasnya.
Beliau telah bertindak dengan tegas untuk melaksanakan undang-undang cukai yang
baru diperkenalkan oleh British. Pegawai Daerah dan kakitangannya bersikap
kasar terhadap penduduk di Pasir Putih. Mereka yang enggan atau lewat membayar
cukai akan ditangkap dan didenda. Ada kalanya, rakyat yang lewat membayar cukai
dimaki dan dicaci oleh pegawai-pegawai. Perbuatan yang kurang ajar ini telah
menimbulkan kemarahan orang ramai. Perasaan tidak puas hati semakin bertambah
apabila Encik Latiff telah menawarkan kontrak bagi mengutip telur penyu dan
kercut. Langkah ini mendapat tentangan hebat daripada orang ramai yang
sebelumnya boleh mendapatnya secara percuma tanpa dikenakan sebarang bayaran.
4. Pengaruh luar
Pengaruh luar seperti Perang Dunia Pertama dan Dahagi di
Singapura pada tahun 1915 juga mempengaruhi penduduk Kelantan melancarkan
kebangkitan terhadap pentadbiran British. Orang Kelantan percaya British akan
mengalami kekalahan dalam Perang Dunia I. Begitu juga apabila Dahagi meletus di
Singapura pada tahun 1915. Penduduk Kelantan mendapat berita bahawa tentera
India berjaya membunuh orang Eropah secara beramai-ramai. Kesannya, kejayaan
Dahagi ini menyebabkan orang Kelantan tidak lagi menghormati orang Eropah
sebagaimana sebelumnya.
Proses penentangan
Tok Janggut yang mendapat sokongan daripada Engku Besar
Jeram Tun Ahmad dan sokongan oleh Haji Said, Che Ishak, Penghulu Adam, Tok
Husin, Tok Abas, Tok Laboh dan Tok Deraman telah menjalankan kempen
mempengaruhi penduduk Pasir Putih menentang peraturan baru dan British.
Pada 28 April 1915, Encik Latiff, Pegawai Daerah Jajahan
Pasir Putih mendapat berita Tok Janggut dan pengikutnya di Kampung Jeram. Pada
29 April 1915, beliau menghantar Sarjan Che Wan dan beberapa orang anggota
polis untuk menangkap Tok Janggut atas tuduhan tidak membayar cukai. Dalam
pertengkaran yang berlaku, Sarjan Che Wan ditikam oleh Tok Janggut dan anggota
polis yang lain dapat menyelamatkan diri dan membuat laporan kepada Encik
Latiff.
Encik Latiff cuba mengambil tindak balas dengan menghantar 7
orang polis untuk menangkap Tok Janggut. Apabila pasukan polis ini tiba di
Kampung Kelubi, mereka diberitahu bahawa Tok Janggut dan pengikutnya sedang
mara hendak menyerang Pasir Putih. Dengan itu, Encik Latiff bersama
kakitangannya berundur ke Kota Bahru dengan bot melalui Kuala Semerak.
Tok Janggut, Engku Besar Jeram, Penghulu Adam dan Che Ishak
Merbol melancarkan serangan 3 penjuru ke atas Pasir Putih kira-kira 4 petang
pada 29 April 1915 dan mendudukinya selama 3 hari. Mereka membakar pejabat
kerajaan, menawan balai polis dan membebaskan orang tahanan. Mereka kemudian
menubuhkan kerajaan sementara di Pasir Putih. Engku Besar dilantik sebagai Raja
Jeram dan Tok Janggut menjadi Perdana Menteri kerajaan sementara.
Penasihat Inggeris, W. Longham-Carter menerima berita
serangan ke atas Pasir Putih pada 30 April 1915. Beliau menasihati Sultan
Muhammad IV supaya menguatkan pertahanan Kota Bahru. Penasihat British meminta
bantuan dari Singapura. Pada 5 Mei 1915, bantuan dari Singapura tiba di Tumpat
dengan kapal H.M.S. Cadmus yang terdiri daripada 239 orang di bawah pimpinan
Kolonel C.W. Brownlow.
Pada 9 Mei 1915, pasukan Inggeris tiba di Pasir Putih tetapi
gagal menangkap pemimpin yang terlibat. Kebanyakan pemimpin telah melarikan
diri ke dalam hutan dan juga ke Besut. Hadiah $500 ditawarkan kepada sesiapa
yang berjaya menangkap Tok Janggut atau Engku Besar. Penghulu Adam telah
menyerah diri. Rumah Tok Janggut, Che Ishak Merbol dan Haji Said dibakar.
Pada 23 Mei 1915, Tok Janggut sekali lagi melancarkan
serangan ke atas Pasir Putih. Hal ini memaksa Major Borton bersama 50 orang
anggota polis Sikh dan 7 orang Eropah datang ke Jeram pada 24 Mei 1915 untuk
menjejaki kedudukan Tok Janggut dan pengikutnya.
Tok Janggut dan pengikutnya yang berkubu di Kampung Pupuh
akhirnya bertempur dengan pasukan British. Dalam pertempuran ini, beberapa
orang terbunuh, termasuklah Tok Janggut. Engku Besar Jeram Tun Ahmad yang cedera
diselamatkan oleh Awang Deraman ke Reman, Thai. Mayat Tok Janggut dibawa ke
Kota Bahru. Setelah diarak, mayat beliau digantungkan dengan kepala ke bawah di
Padang Bank atau Padang Merdeka, Kota Bahru selama satu jam sebelum dimakamkan
di Pasir Putih.
Kebangkitan di Pasir Putih di bawah pimpinan Tok Janggut
berjaya buat sementara mengundurkan kakitangan kerajaan yang bertugas di Kota
Bahru. Namun, kebangkitan ini telah gagal untuk mempertahankan kejayaannya.
Pasukan British bertindak bebas dengan cepat dan berjaya mematahkan kebangkitan
dan Tok Janggut sendiri terkorban dalam pertempuran.
Penentangan di
Terengganu
Pengenalan
Usaha British meluaskan kuasanya di Terengganu menyebabkan
rakyat bangkit menentang British antara tahun 1922-1928. Kebangkitan itu
berlaku pada zaman pemerintahan Sultan Sulaiman Badrul Alam Syah. Punca
kebangkitan rakyat Terengganu adalah pelaksanaan sistem pentadbiran dan
undang-undang bercorak Barat dan cukai-cukai baru yang membebankan rakyat
seperti cukai tanah dan pas kerajaan untuk membuka tanah dan mengambil hasil
hutan. Pemimpin ulama penentangan ini ialah seorang ulama yang bernama Haji
Abdul Rahman Limbong. Penentangan ini bertumpu di Hulu Telemong, Kuala
Telemong, Kuala Berang, Alor Limbat dan Tersat.
Kebangkitan tahun 1922 dan 1925
Penentangan terhadap British yang pertama berlaku pada tahun
1922 di Hulu Telemong. Penentangan ini bermula apabila 43 orang rakyat
ditangkap dan dihadapkan ke mahkamah atas tuduhan membersihkan tanah dan
bercucuk tanam tanpa mendapatkan pas kebenaran daripada Kerajaan British.
Mereka dibela oleh Haji Abdul Rahman Limbong. Beliau berjaya membebaskan mereka
dari tuduhan dengan menitikberatkan undang-undang Islam.
Pada tahun 1925, satu lagi kebangkitan menentang
undang-undang British berlaku di Kuala Telemong. Kebangkitan ini disebabkan
oleh beberapa orang telah membersihkan tanah kawasan Kuala Telemong untuk
bercucuk tanam. Tanah itu adalah kepunyaan Tengku Haji Nik (200 ekar) dan tanah
kerajaan yang terbiar (400 ekar). Mereka membersihkan tanah itu tanpa meminta
pas kebenaran daripada kerajaan kerana Tengku Haji Nik sendiri yang meminta
mereka mengerjakan tanah itu. Kebangkitan ini mendapat sokongan yang kuat
daripada ramai rakyat Terengganu. Walau bagaimanapun, tidak berlaku sebarang
kejadian buruk dalam kebangkitan tersebut.
Kebangkitan tahun 1928
Peristiwa-peristiwa kebangkitan rakyat Terengganu di Hulu
Telemong dan Kuala Telemong pada tahun 1922 dan 1925 telah menambahkan
kebencian rakyat terhadap British. Semangat kebangkitan rakyat Terengganu sampai
ke kemuncaknya pada tahun 1928 di Kuala Berang.
Penduduk Kuala Berang, Kampung Pelam (Telemong), Tersat dan
Dungun telah membuka tanah untuk bercucuk tanam tanpa mengambil pas kebenaran
dari pihak British. British mengancam hendak mengambil tindakan ke atas
penduduk yang terlibat. Berikutan dengan ancaman itu, penduduk dari
kawasan-kawasan tersebut telah berhimpun beramai-ramai untuk bangkit menentang
British. Menurut buku “Pemberontakan Tani 1928 di Terengganu”, karangan Timah
Hamzah, kira-kira 1000 orang penduduk berkumpul di Tersat, Hulu Telemong pada
21 Mei 1928 dengan tujuan untuk memulakan peperangan terhadap orang kafir.
Pada 23 Mei 1928, penduduk yang berhimpun di Kuala Berang
telah menduduki pejabat kerajaan dan memusnahkan balai polis di situ.
Pegawai-pegawai British di Kuala Berang terpaksa berundur ke Kuala Terengganu. Setelah
kemenangan awal itu, pejuang-pejuang itu telah menuju ke arah Kuala Terengganu
untuk mengadu masalah mereka kepada Sultan Sulaiman. Pada masa itu, Kerajaan
British telah menghantar sepasukan polis di bawah pimpinan Dato’ Seri Lela
Diraja dari Kuala Terengganu ke Kuala Berang untuk mengawal keadaan. Pasukan
polis itu telah bertempur dengan rakyat yang sedang mara di Padang Kachong. Di
situ, Dato’ Seri Lela Diraja telah memberi amaran kepada rakyat supaya berhenti
dan tidak meneruskan pergerakan. Walau bagaimanapun, kebanyakan tidak
menghiraukan amaran tersebut. Akibatnya, pasukan polis telah melepaskan
tembakan.
Dengan bantuan polis tambahan dari Negeri-negeri Melayu Bersekutu,
British dapat memadamkan kebangkitan rakyat Terengganu. Semua pemimpin yang
terlibat ditangkap dan dipenjarakan iaitu Haji Zakaria 7 tahun; Abu Bakar
Chinting 10 tahun; Abdullah Jurukka 10 tahun; Mat Tok Pitas 5 tahun dan Lebai
Hassan 5 tahun. Penghulu Salleh Pasir Nyior pula telah dibebaskan. Haji Abdul
Rahman Limbong juga didapati bersalah tetapi beliau tidak dihukum penjara.
Beliau dibuang negeri ke Makkah.
Sebab Haji Abdul Rahman Limbong tidak dipenjarakan ialah
beliau dianggap sebagai pemimpin yang sangat berpengaruh dan kehadirannya akan
meningkatkan lagi semangat kebangkitan terhadap British. Selain itu, British
juga tidak mahu menimbulkan lagi kemarahan penyokong-penyokong beliau sekiranya
beliau dihukum penjara. Beliau dihantar ke Makkah juga disebabkan beliau
berhasrat pergi ke tanah suci untuk mendalami dan mengajar agama Islam. Haji
Abdul Rahman Limbong meninggal dunia di Makkah pada 16 November 1929.
Comments
Post a Comment